मेयर बालेनले नदेखेको काठमाण्डाैं

 नेपालसाइड न्यूज | विशेष विचार 

काठमाडौं सहरका हरेक मोड, गल्ली र भीडभाडमा एउटा साझा भावना पलाइरहेको छ  “आशा त ठूलो थियो, तर परिणाम सानो।” २०८० सालको स्थानीय निर्वाचनमा स्वतन्त्र उम्मेदवार बालेन शाह काठमाडौं महानगरपालिकाको मेयर बनेपछि सहरले एक प्रकारको नयाँ ब्यूँझिने आशा गरेको थियो । दलका पुराना नेताहरूमाथिको वितृष्णा, सरकारी प्रणालीको ढिलाइ र भ्रष्टाचारप्रतिको आक्रोशले बालेनलाई सहरले “परिवर्तनको प्रतीक” मानेको थियो । सुरुवाती महिनाहरूमा उनको कार्यशैली साहसी र अलग देखियो । सडकमा आफैं निरीक्षण गर्न जाने, फोहोर उठाउने ट्रकमा चढ्ने, अव्यवस्थित बोर्ड र तार हटाउने, सडकमा हिँड्दा जनतासँग प्रत्यक्ष संवाद गर्ने  यी सबै कुराले बालेनप्रति नागरिकको भरोसा बढेको थियो । तर तीन वर्षपछि काठमाडौंको वास्तविकता फेरि पुरानै लयमा फर्किएको छ । सहरको बाटोहरू पुनः धुलाम्म छन् । ढल, फोहोर, ट्राफिक, पार्किङ र पानीको समस्या अझ जटिल बनेको छ । नागरिकको आशा जति ठूलो थियो, त्यति नै निराशा पनि बढ्दै गएको छ । कारण के हो  ?  बालेन शाहले सहरलाई देखे तर सहरको मन बुझ्न सकेनन् ।

काठमाडौं महानगरको बजेट हेर्दा, कागजमा सब कुरा व्यवस्थित देखिन्छ । आर्थिक वर्ष २०८२/८३ को लागि प्रस्तुत २५ अर्ब ७६ करोडको बजेट नेपालकै सबैभन्दा ठूलो महानगर बजेट हो । त्यसमा १२ अर्ब ८० करोड पूर्वाधारका लागि, ५ अर्ब २ करोड सामाजिक विकासका लागि, बाँकी प्रशासनिक तथा सञ्चालन खर्चका लागि छुट्याइएको छ । बजेटका अंकहरू विशाल छन् । तर जब खर्च दर हेर्छौं, त्यहाँ सहरको रोग लुकेको पाइन्छ  गत आर्थिक वर्षको खर्च दर जम्मा ५२ प्रतिशत मात्र । यसले स्पष्ट देखाउँछ कि योजना बनाउने मात्र पर्याप्त होइन, त्यसलाई समयमै लागू गर्न सक्ने संयन्त्र कमजोर छ । काम हुने कुरा सार्वजनिक पोस्ट र भाषणमा सीमित रहन्छ । कागजमा हजारौं योजनाहरू छन्          तर ती सडकमा, ढलमा, बत्तीमा, विद्यालयमा देखिँदैनन् ।

फोहोर व्यवस्थापन बालेनका मुख्य एजेन्डामध्ये एक थियो । उनले चुनावको बेलामा भनेका थिए — “फोहोर सफा गर्छु, प्रणाली बनाउँछु।” सिसडोल र बन्चरेडाँडामा वर्षेनी हुने आन्दोलन रोक्ने, फोहोरबाट बिजुली उत्पादन गर्ने, पुनःप्रयोग योग्य पदार्थबाट आम्दानी गर्ने योजना ल्याउने कुरा सबै जनतामाझ लोकप्रिय थिए । तर व्यवहारमा सहर अझै पनि पुरानै ढाँचामा चलिरहेको छ । बन्चरेडाँडामा स्थानीयको विरोध उस्तै छ । राहत नपाएका स्थानीय आन्दोलनमा छन् । फोहोर उठाउने ट्रकहरू हप्तौँ रोकिन्छन् । फोहोरको थुप्रो बाल्ने र हावामा विषालु धुवाँ उडाउनु काठमाडौंको दैनिक दृश्य बनेको छ । काठमाडौंमा दैनिक झण्डै १२०० मेट्रिक टन फोहोर उत्पादन हुन्छ, तर त्यसको व्यवस्थापन गर्ने प्लान्ट छैन । रिसाइकल गर्ने नीति कागजमै सीमित छ । फोहोरको समाधानका लागि दीर्घकालीन नीति होइन, आकस्मिक प्रतिक्रिया मात्रै देखिन्छ ।

त्यस्तै पुरातात्त्विक सम्पदाको संरक्षणमा पनि बालेनको ध्यान कमजोर छ । काठमाडौं युनेस्कोको विश्व सम्पदाको सूचीमा परेको सहर हो । असन, हनुमानढोका, पाटन दरबार, कीर्तिपुर, भक्तपुर यी सबै क्षेत्रमा आधुनिकता र संरक्षणबीचको सन्तुलन बिग्रँदै गएको छ । पुराना इँटाका घरहरू सिमेन्टको भवनले विस्थापित भइरहेका छन् । बालेनले सहरलाई “मोडर्न सिटी” बनाउन खोजेका छन्, तर आधुनिकता पुरातनताको विनाशमा आधारित हुनसक्दैन । सहरको आत्मा भनेको यसको इतिहास हो । इतिहास नजोगाउने नेतृत्वले भविष्य बनाउँछ भन्ने अपेक्षा नागरिकले गर्न सक्दैनन् ।

ढल र पानीको समस्या त झन् पुरानै रोग हो । काठमाडौंको ढल प्रणाली करिब ५० वर्ष पुरानो हो । वर्षा लाग्दा सडक नदी बन्छ, ढलको पानी घरमा पस्छ, र खोलामा मिसिएको प्रदूषणले वातावरणलाई नष्ट गर्छ । बालेनले ढल मर्मतको घोषणा गरे पनि, योजना टुक्राटुक्रा छन् । मेलम्ची पानीको वितरणसम्बन्धी समस्या अझै समाधान भएको छैन । सयौं धारा सुकिरहेका छन्, तर सहरले वर्षेनी करोडौं रुपैयाँ खर्च गर्छ । नीति र परिणामबीचको यो दूरी नै बालेनको प्रशासनिक कमजोरी हो ।

सहर सफा गर्ने नाममा फुटपाथ पसले हटाइएका छन् । तर ती पसलेहरू सहरको अपराध होइनन्, सहरको अर्थतन्त्रको तल्लो तह हुन् । फुटपाथ हटाइयो, तर तिनीहरूको वैकल्पिक रोजगारको योजना बनाइएन । सरसफाइ र सौन्दर्यीकरणको नाममा सहरका कमजोर वर्गमाथि नीतिगत दमन भएको छ । मेयरको दृष्टि आधुनिक हो, तर मानवीय दृष्टि कमजोर छ । काठमाडौंमा अझै सडकमा बस्ने बालबालिका छन्, सरसफाइ कामदारहरू असुरक्षित छन्, खोलामा बसोबास गर्ने परिवारहरू वर्षा लाग्दा बग्ने डरमा छन् । मेयरको पालिकाले उनीहरूका आँसु देखेको छैन ।

ट्राफिक व्यवस्थापन अर्को असफलता हो । सडक विस्तार हुन्छ, फेरि खनिन्छ, फेरि पुरिन्छ । योजनाबिनाको सडक सुधार कार्यले नागरिकको सब्र समाप्त पारिरहेको छ । ट्राफिक नियमको पालना गर्नेभन्दा उल्लङ्घन गर्ने बढी छन् । सडकमा लेन चिन्ह हराएका छन् । पैदल यात्रुको सुरक्षा कमजोर छ । बालेनले सहरमा स्मार्ट सिटी, ट्राफिक सेन्सर र सिसिटिभी जडानको योजना सार्वजनिक गरे पनि, त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन छैन । सहरमा गाडीको संख्या बढ्दैछ, तर पार्किङ नीति ठोस छैन ।

सहर प्रशासनभित्र पनि नेतृत्व र टोलीबीच समन्वयको अभाव देखिन्छ । मेयर बालेन र उपमेयर सुनिता डंगोलबीचको सम्बन्ध सुरुदेखि नै असहज रह्यो । मेयरले धेरै निर्णय एकल रूपमा लिए, जसले सहकार्य कमजोर बनायो । वडाध्यक्षहरू पनि मेयरसँग असन्तुष्ट छन् । सल्लाह र आलोचना स्वीकार्ने संस्कृतिको कमीले मेयरको लोकप्रियता घटाएको छ । नेतृत्व केवल आदेश दिने होइन, संवाद गर्ने माध्यम हुनुपर्छ । लोकतान्त्रिक प्रणालीमा सहर मेयरको व्यक्तिगत प्रयोगशाला होइन, साझा संस्थागत शासनको अभ्यास हो ।

बालेनले केही नवीन सोच ल्याएका छन् — जस्तै “एक वडा, एक उत्पादन”, “डिजिटल प्रशासन”, “स्मार्ट सिटी”, “ग्रीन सिटी” । तर ती सबैमा निरन्तरता छैन । योजना सुरु हुन्छ, प्रचार हुन्छ, तर परिणाम आउनुअघि अर्को योजना सुरु हुन्छ । उदाहरणका लागि, डिजिटल प्रणालीको कुरा भए पनि महानगरको आधिकारिक वेबसाइटमा सार्वजनिक विवरण अपूर्ण छन् । खर्च र बजेट विवरण नागरिकमैत्री छैनन् । नागरिकले कर तिर्छन्, तर प्रतिफल कहाँ खर्च भयो भनेर बुझ्न कठिन छ ।

का.म.पा.को बजेट प्रक्रिया पनि राजनीतिक विवादमा फसेको छ । असार महिनामा बजेट समयमै ल्याउनुपर्ने कानुनी व्यवस्था भए पनि, गत वर्ष मेयर र कार्यकारी अधिकृतबीचको विवादका कारण ढिलाइ भयो । नेतृत्वमा समन्वय नभएपछि योजनाको कार्यान्वयन स्वाभाविक रूपमा ढिलो हुन्छ । बालेनले “म प्रणाली बदल्छु” भनेका थिए, तर अहिले उनी स्वयं प्रणालीसँग असहज भएका छन् ।

सहरको फोहोर, ढल र ट्राफिक मात्र होइन, सांस्कृतिक–सामाजिक पक्ष पनि कमजोर बन्दै गएको छ । काठमाडौंको चोकहरू, टोलहरू, गुठी र जात्राहरू क्रमशः हराउँदै छन् । बालेनले सहरमा “ब्रान्ड” बनाउने कुरा गरे — सहरलाई डिजिटल र स्मार्ट देखाउने, प्रविधि–मैत्री बनाउने । तर ब्रान्डिङले सहरको आत्मा फर्काउँदैन । सहरलाई बाँच्ने बनाउने कुरा माटो, संस्कृति र मानवीय सम्बन्ध हुन् ।

बालेनले सहरभित्र नीति निर्माण र कार्यान्वयनमा नागरिक सहभागिता बढाउनुपर्ने थियो । तर हालसम्म नागरिक फोरम, सामुदायिक संवाद, वा खुला सार्वजनिक सुनुवाइको परम्परा स्थापित हुन सकेको छैन । जब नागरिकसँग कुरा नगरी नीति बनाइन्छ, तब नीति कागजमा सुन्दर देखिन्छ तर सडकमा असफल हुन्छ ।

नगरपालिकाको खर्चमा पारदर्शिता छैन । ठेक्का प्रक्रिया अस्पष्ट छ । धेरै काम “प्रत्यक्ष ठेक्का” मार्फत गरिएको भन्ने आलोचना भएको छ । फोहोर व्यवस्थापनदेखि सडक मर्मतसम्मका काममा प्रतिस्पर्धी प्रक्रिया पालन भएको स्पष्ट प्रमाण छैन । यदि बालेनले पारदर्शी शासन प्रणाली चाहन्छन् भने सबै खर्च र ठेक्काको विवरण नागरिकको पहुँचमा ल्याउनुपर्छ ।

काठमाडौंमा अहिले पनि वातावरण प्रदूषण विश्वका प्रदूषित सहरमध्ये पर्छ । बालेनले हरित क्षेत्र बढाउने, वृक्षारोपण गर्ने र सार्वजनिक पार्क विस्तार गर्ने कुरा गरे, तर सहरमा हरियाली घट्दै गएको छ । प्लास्टिकका बोट र कृत्रिम हरियालीले वास्तविक वातावरण सुधार हुँदैन । सहरमा करिब ३० प्रतिशत क्षेत्र हरित राख्नुपर्ने लक्ष्य छ, तर अहिले त्यो १० प्रतिशतभन्दा कम छ ।

यति सबै बीचमा, नागरिकको भावना मिश्रित छ । बालेन साहसी छन्, बोल्ने क्षमता छ, अस्थायी रूपमा राम्रो प्रभाव पार्छन् । तर सहरले अहिले “नयाँ कुरा सुन्ने” होइन, “पुराना कुरा पूरा हुने” चाहेको छ । सहरले अब शब्द होइन, परिणाम खोजेको छ ।

सत्य यही हो — बालेन शाहले बौद्धिक रूपमा सहर बुझ्छन्, तर व्यवहारिक रूपमा सहर चलाउन सकेका छैनन्। नेतृत्वको जोश, सामाजिक संवेदना र प्रशासनिक संयन्त्रबीच सन्तुलन हुनुपर्छ । मेयरले विरोधीलाई दुश्मन होइन, आलोचकका रूपमा लिनुपर्छ । योजनालाई प्रचार होइन, संस्थागत रूप दिनुपर्छ ।

अब समय आएको छ बालेनले आफूलाई पुनर्मूल्यांकन गर्न । उनीसँग अझै समय छ — दुई वर्ष । यदि उनले यो अवधि सहकार्य, पारदर्शिता र परिणाममुखी कार्यमा खर्च गरे भने काठमाडौंले फेरि बालेनमाथि भरोसा गर्न सक्छ । त्यसका लागि बालेनले गर्नुपर्ने कुरा स्पष्ट छन् : बजेट समयमै कार्यान्वयन गर्न, फोहोर व्यवस्थापनको स्थायी प्रणाली बनाउने, ढल र पानी समस्या दीर्घकालीन रुपमा समाधान गर्ने, सामाजिक रूपमा कमजोर वर्गलाई न्याय दिने, पुरातात्त्विक सम्पदाको पुनःसंरक्षण गर्ने, पारदर्शिता बढाउने र नागरिक सहभागितालाई संस्थागत बनाउने ।

काठमाडौंले मेयरसँग अहंकार होइन, आत्मा खोजेको हो । यो सहरलाई सजाउनभन्दा पहिले सुन्ने नेतृत्व चाहिएको हो । बालेनले सडक, भवन र बत्ती देखेका छन्, तर सहरका मुटुमा बस्ने जनता देख्न बाँकी छ ।

अन्ततः, बालेन शाहको शासनको मूल्यांकन अंकमा होइन, महसुसमा हुनेछ । सडक सफा मात्र होइन, मन सफा हुने शासन होस् । नागरिकले डर होइन, गर्व महसुस गर्ने सहर होस् । यो सहर बालेनको होइन, जनताको हो । त्यसैले अब आवश्यक छ ,  बालेनको दृष्टि सहरको मुटुसम्म पुग्ने । त्यस दिन काठमाडौं साँच्चै आधुनिक मात्र होइन, मानवीय पनि बन्नेछ ।  (लेखक नेपालसाइड डट कमका सम्पादक हुनु हुन्छ )